Sinds 1994 neemt Rusland deel aan het Eurovisiesongfestival. Regelmatig scheert het land hoge toppen en in 2008 won Rusland zelfs de liedjeswedstrijd. Rusland is simpelweg een vaste waarde op het Eurovisiesongfestival. Doorheen de jaren kwam Rusland af en toe in aanvaring met het Eurovisiesongfestival. LGBTQI+ rechten waren daarbij vaak de aanleiding.

Toen kwam de inval in Oekraïne. Beide landen waren eigenlijk al in een oorlog verwikkeld na de annexatie van de Krim in 2014 en de oorlog in Oost-Oekraïne die al sinds dat jaar onafgebroken woedt met Russische steun voor de pro-Russische separatisten. Dit jaar escaleerde de situatie doordat president Vladimir Poetin besloot om op 24 februari over te gaan tot een grootschalige inval in Oekraïne. Hij probeert het buurland te verbrijzelen en onder zijn invloedsfeer te krijgen.

Uitsluiting

Door de roekeloze inval kwam Rusland op korte tijd internationaal geïsoleerd te staan. Het resulteerde in ongeziene politieke, economische, sportieve en culturele sancties. Hun deelname aan het Eurovisiesongfestival kwam daarbij in het vizier.

De Nederlandse publieke omroep AvroTros riep de EBU (de organisator van het Eurovisiesongfestival) op om Rusland als EBU-lid te schorsen. Toen ook de publieke omroepen van Oekraïne, de Baltische staten en de Scandinavische landen opriepen tot een uitsluiting, ging de EBU door de knieën. Rusland was niet meer welkom in Turijn. Bij de VRT bleef het opvallend stil over de kwestie. De VRT nam uiteindelijk geen officieel standpunt in.

Moeten we blij zijn met deze uitsluiting? Ik moet eerlijk bekennen: toen AvroTros opriep tot de uitsluiting van Rusland heb ik zelf contact opgenomen met de VRT om hen onder druk te zetten een standpunt in te nemen. Ik hoopte dat de VRT zich zou aansluiten bij het standpunt van AvroTros. Ik kon me niet voorstellen dat Rusland zou deelnemen. Ik zag hen al een lied over ‘love’ en ‘peace’ sturen terwijl Russische soldaten in Oekraïne vrouwen verkrachten en burgerdoelwitten bombarderen. Intussen ben ik gaan twijfelen of de uitsluiting van Rusland van het Eurovisiesongfestival wel een goed idee was …

Strubbelingen over LGBTI+ rechten

De oorlog en de uitsluiting is slechts een tijdelijk eindpunt. Rusland lag al vaker onder vuur met het Eurovisiesongfestival. LGBTQI-rechten kwamen daar vaak bij kijken. 

Het Eurovisiesongfestival is in 1956 ontstaan na de Tweede Wereldoorlog. De Europese omroepen van landen die tijdens die oorlog tegen elkaar streden wilden mensen op een vredevolle manier samenbrengen. Wat begon als een zedige bijeenkomst van eerder klassieke chansonniers groeide in de recente jaren uit tot een grote muziekwedstrijd met tal van muziekgenres en een grote zichtbaarheid van holebi en transgender personen.

Na de Russische anti-homopropagandawet die de Doema in juni 2013 invoerde, was er een eerste haar in de boter. In verschillende Europese steden werd er gemanifesteerd. Voor de Russische ambassade in Brussel en voor het Russische consulaat-generaal in Antwerpen werden kiss-ins gehouden om de wet aan te klagen. De anti-homopropagandawet heeft immers als doel de LGBTQI+ beweging in Rusland monddood te maken en de zichtbaarheid van seksuele minderheden uit te wissen.

Toen bekend werd dat Conchita Wurst, een ‘vrouw met een baard’, Oostenrijk zou vertegenwoordigen op het Eurovisiesongfestival 2014 viel er een hele pruik in de boter. Transfobe haatgroepen in zowel Wit-Rusland, Rusland als Oekraïne riepen op om de act te diskwalificeren. De EBU gaf geen gevolg aan die haatdragende oproepen. Conchita Wurst wist met de nodige elegantie de Europese kijkers te charmeren. Ze bezorgde Oostenrijk voor het eerst sinds 1966 een overwinning op het Eurovisiesongfestival met het lied ‘Rise Like a Phoenix’. 

Conchita’s overwinning zorgde ervoor dat de Russische politicus Oleg Nilov in de Doema ‘uit ontgoocheling’ een Kozakkenlied zong. De Russische inzending was bijzonder kil onthaald in Kopenhagen. De Tolmachevy zussen vertegenwoordigden Rusland (zie foto). Ze werden uitgejouwd in de halve finale en de finale. Het leidde ertoe dat in 2015 een geluidstechnologie werd geïntroduceerd om boegeroep uit het publiek weg te filteren.

Russische politici hekelden dat het Eurovisiesongfestival ‘te gay’ was geworden. Er werd even geflirt met het idee om het Intervisie Songfestival (tijdens de Koude Oorlog een tegenhanger van het Eurovisiesongfestival) nieuw leven in te blazen. Het project werd al snel begraven. Rusland bleef gewoon acts naar het Eurovisiesongfestival sturen.

De situatie in de Krim beïnvloedde het Eurovisiesongfestival. In 2016 won de Oekraïense zangeres Jamala met ‘1944’, een lied over de deportatie van duizenden Krim-Tataren naar Centraal-Azië door Jozef Stalin. In Rusland konden ze niet lachen met het feit dat een politiek geladen lied het Eurovisiesongfestival won.

Na de annexatie van de Krim waren de Oekraïense autoriteiten aan zet om zich van hun lelijkste kant te tonen. De verlamde Joelia Samojlova kreeg een inreisverbod waardoor de Russische zangeres niet kon deelnemen aan het Eurovisiesongfestival in Kiev. Het jaar nadien mocht de zangeres wel naar Lissabon, maar het incident verdiende geen schoonheidsprijs.

De ‘Vriendschapsboog’, een bombastisch monument uit de Koude Oorlog om de vriendschap tussen het Oekraïense en Russische volk te vieren, werd in 2017 naar aanleiding van het Eurovisiesongfestival in Kiev in regenboogkleuren gezet. De slogan was dat jaar ‘Celebrate Diversity’. De Oekraïense autoriteiten wilden Kiev als een progressieve stad promoten. Veel LGBTQI+ activisten fronsten de wenkbrauwen. Oekraïense politici staan immers niet bekend om hun homovriendelijke en transgendervriendelijke standpunten. De bedoeling leek vooral om Rusland te provoceren. Er was sprake van pinkwashing. Afgelopen maand werd de Vriendschapsboog trouwens definitief ontmanteld. Het toont aan hoe diep de wonden geslagen zijn.

De oorlog in Oekraïne was de druppel te veel. Rusland werd uitgesloten. De Russische omroepen zegden enkele dagen later hun lidmaatschap van de EBU op. De komende jaren is een Russische deelname daardoor onwaarschijnlijk. Maar moeten we hier allemaal blij om zijn?

Pro’s voor Russische uitsluiting

Er zijn degelijke argumenten om de uitsluiting te legitimeren. Ten eerste: als Rusland dit jaar een vredeslied gestuurd zou hebben, zou het Eurovisiesongfestival totaal ontsierd worden als propagandamiddel voor autocratisch leider Vladimir Poetin. Door de pauzeknop een jaar in te duwen kon een dergelijke fiasco vermeden worden. 

Veel andere Europese landen zouden immers afgehaakt hebben mocht Rusland deelnemen. Van een gehalveerd deelnemersveld wordt niemand gelukkig, zeker na de coronacrisis waarbij veel mensen ernaar snakken om het Eurovisiesongfestival in al zijn glorie te zien herleven. In die zin heeft de EBU voor een realpolitik gekozen.

Ten tweede: televisiezender Pervyj kanal zendt de Russische act voor het Eurovisiesongfestival. Het volledig door de Russische staat gecontroleerde kanaal praat ook de oorlog goed. De zender zet de homofobe en transfobe standpunten van het Kremlin kracht bij. In die zin is de schorsing een berisping van Pervyj kanal als haatdragend propagandakanaal.

We begeven ons hier op glad ijs. Want Magyar Televízió werkt mee aan de verspreiding van de homofobe en transfobe standpunten van Fidesz, de partij die sinds 2010 verantwoordelijk is voor de democratische erosie in Hongarije. Wat te denken van PiS, de Poolse homofobe partij die onlangs via een nieuwe mediawet haar grip op de media versterkte? De EBU bestaat vooral uit publieke omroepen. Verscheidene aangesloten omroepen hebben een kwalijke reputatie als het gaat over hoe zij holebi en transgender personen portretteren.

Als LGBTQI+ rechten in het thuisland een criterium voor deelname worden, ga je verscheidene landen moeten uitsluiten van het Eurovisiesongfestival. Schrap dan meteen ook Azerbeidzjan, Armenië, Bulgarije, Italië, Litouwen, Moldavië, Oekraïne, Roemenië en San Marino van de lijst! Dat hou je niet vol.

Contra’s voor een uitsluiting van Rusland

Ik ben gaan twijfelen of de uitsluiting van Rusland wel een goed idee was. Er zijn twee belangrijke argumenten om het land in het Eurovisiesongfestival te houden.

Ten eerste: het Eurovisiesongfestival wordt verondersteld een niet-politiek event te zijn. Dat politiek neutrale statuut biedt de kans aan landen om op een vredevolle manier samen te komen, zelfs als ze onderling in een oorlog verwikkeld zijn. De culturele uitwisseling met Rusland is totaal stilgevallen door de harde sancties vanuit het Westen.
Help je daarmee het conflict de wereld uit? Daarmee duw je wellicht de Russische bevolking verder in de armen van haar autoritaire leiders. Bovendien straf je artiesten die in hart en nieren Poetin verafschuwen maar door de strenge mediacontrole genoodzaakt zijn naar de pijpen van het regime te dansen.

Vladimir Poetin wordt geen uitweg geboden waardoor het conflict in Oekraïne verder escaleert. Het Eurovisiesongfestival kon net een van de weinige podia zijn waar Oekraïne en Rusland elkaar nog op een vredevolle manier ontmoeten. Hoeveel commentaar de Russische politici ook hebben op het Eurovisiesongfestival, ze zien het winnen ervan als een nobel streven. De Russische autoriteiten zullen dat nooit toegeven, maar ze hebben wel degelijk enig ontzag voor de West-Europese cultuur. Niet per se voor onze democratische waarden, maar wel voor onze muziek, literatuur en architectuur. Het enthousiasme waarmee ze de culturele concurrentie met de democratische landen uit Europa willen aangaan is veelzeggend.

Veel van de Russische wrok, zowel bij de politici als bij de bevolking, is ingegeven door het minderwaardigheidscomplex dat is ontstaan na het uiteenvallen van de Sovjetunie. Rusland verloor daardoor haar status van wereldmacht, ook op cultureel vlak. Sindsdien zijn de Russen op zoek naar een nieuwe grootsheid. Het land de toegang tot een eerlijke strijd in de liedjeswedstrijd ontzeggen is dwaas. We moeten de Russen de kans geven om via culturele export hun waardigheid te herwinnen. Anders vertaalt het verlangen naar grootsheid zich op andere vlakken, zoals via territoriale veroverzucht.

Ten tweede biedt het Eurovisiesongfestival een tijdelijke onderbreking van de staatscensuur. Deelnemende landen zijn immers verplicht om het Eurovisiesongfestival integraal uit te zenden. De wedstrijd geeft de laatst decennia veel zichtbaarheid aan de LGBTQI-gemeenschap. Door Rusland te weren uit het Eurovisiesongfestival, ontzeg je seksuele minderheden in het land dat moment van positieve zichtbaarheid.

Onderscheiden blijven maken

We maken in West-Europa de denkfout om geen onderscheid te maken tussen het Russische volk, de Russische cultuur en haar politieke leiders.Die laatste hebben het verknald, daar zijn velen het over eens. Alleen straf je de leiders niet door Rusland van het Eurovisiesongfestival uit te sluiten. Je viseert ermee de Russische cultuur. Onterecht. Zangers en componisten zijn de oorlog niet gestart.

Rusland telt 142 miljoen inwoners. We mogen hen niet allemaal over dezelfde kam scheren. Velen onder hen gruwen van de oorlog. Velen onder hen zijn LGBTQI+ rechten wel genegen. Velen onder hen zijn naar het Westen gevlucht omdat ze zelf holebi of transgender zijn. Velen onder hen houden van het Eurovisiesongfestival, ook omdat het evenement hen op een zekere manier met de rest van Europa verbindt.

Mijn conclusie is dubbel. De schorsing van Rusland dit jaar was wellicht een noodzakelijke time-out om te vermijden dat de liedjeswedstrijd chaotisch zou verlopen.

Tegelijk is de afwezigheid van Rusland reden tot droefheid. De Russische burgers zijn niet onze vijand, wel hun corrupte leiders. De culturele bruggen dienen zo snel mogelijk hersteld te worden. We moeten vermijden dat de Russisch-Oekraïense oorlog ontaardt in een cultuuroorlog waarbij culturele sancties het Russische volk van het Europese volk vervreemden. Achter het autocratische gezicht van Rusland gaat een rijke cultuur schuil met een fantastisch volk waartussen veel intelligente mensen zitten. Hen mogen we nooit opgeven! Wie Rusland ‘een dom land’ noemt, getuigt zelf van weinig intelligentie.

Europese cultuur

Het Eurovisiesongfestival is een vredesproject. Ruslands aanwezigheid in die culturele dialoog is meer dan ooit relevant. Ondanks de somberte van de oorlog die alles overschaduwt, ben ik hoopvol wat de liedjeswedstrijd betreft: vroeg of laat komt Rusland terug naar het Eurovisiesongfestival. Telkens stapt het land eruit, gevolgd door een terugkeer langs de grote poort. Rusland en het Eurovisiesongfestival hebben van hun haat-liefdeverhouding een hogere kunstvorm gemaakt.

Beseffen we dan niet dat de Russische cultuur een integraal onderdeel van de Europese cultuur is? Iedereen kent Tolstoj en Tsjechov. Velen onder ons zijn gaan kijken naar balletvoorstellingen als Het Zwanenmeer en De Notenkraker. Prestigieuze Europese musea tonen trots het werk van Kathe Kollwitz en Wassily Kandinsky. We kennen allemaal de magistrale muziek van Igor Stravinsky, Sergei Rachmaninoff en Sergei Prokofiev. In het lichtere genre hebben velen de remmen losgelaten op de liedjes van t.A.T.u., Little Big en Sergej Lazarev. Sergei Eisenstein, die wellicht zelf homo was, wordt een van de grootste regisseurs allertijden genoemd.

De strijd voor democratie mag nooit vergist worden voor een cultuuroorlog! Laat de culturele strijd plaatsvinden in vredevolle arena’s, zoals tijdens het Eurovisiesongfestival. Muziek zegt veel meer dan wapengekletter.