Met spijt in ons hart delen we mee dat ZIZO, het (online) magazine van çavaria, er na bijna 30 jaar mee ophoudt. Wil je weten waarom? Je leest er hier meer over. Çavaria blijft via al hun communicatiekanalen inzetten op mooie verhalen en LGBTI+ nieuws. Wil je op de hoogte blijven? Schrijf je dan hier snel in voor de nieuwsbrief van çavaria. |
'Lili Elbe, van man naar vrouw' brengt het levensverhaal van The Danish Girl
Steeds meer literatuur voor, door en over trans personen vindt de weg naar de buitenwereld en in de handen van de mensen die kracht putten uit onze narratieven. Het zijn narratieven die ons, trans personen, op de kaart zetten, die ons een socio-historische context geven en die ons zo de bevestiging geven dat we een onlosmakelijk deel van het geheel ‘mensheid’ zijn.
Eén van de narratieven die veel bekendheid heeft gekregen is dat van Lili Elbe (1882-1931). Elbe was één van de vele trans vrouwen die onze geschiedenis rijk is, maar haar verhaal wordt vaak opgepikt omdat ze een van de eerste trans vrouwen in Europa is die haar lichaam dankzij een medische transitie beter in lijn met haar genderidentiteit en -expressie kon zetten.
Op die manier bewees ze dat het kan; dat trans personen die dat wensen medische stappen kunnen zetten om zich beter in hun vel te voelen (Mits ze voldoen aan strenge voorwaarden zoals goedkeuring van artsen, financiële middelen, steun van de omgeving, toegang tot medische transitie, enzovoort).
Elbe was één van de vrouwen die de weg baanden voor anderen, een pionier waarin heel wat anderen zichzelf bevestigd zagen. De waarde van zo’n figuur voor een gemarginaliseerde gemeenschap valt niet te ontkennen. En ook de mainstream entertainmentindustrie heeft dat begrepen.
Zichtbaarheid versus representatie
Je ziet dat bijvoorbeeld terug in films als The Danish Girl (2015), die een transgender narratief op de kaart zet, maar dat tegelijkertijd hypothekeert door Elbe, een vrouwelijk personage, te laten vertolken door Eddie Redmayne, een cisgender man.
Ondanks de zichtbaarheid die zo’n film biedt en de positieve gevolgen die dat met zich meebrengt, vraag ik me af waar de verantwoordelijkheid van de filmmaker ligt bij het framen van zo’n narratief. In het geval van The Danish Girl bevestigt de film het bestaan van trans personen, maar bevestigt het casten van een cisgender man voor de rol van een vrouw ook het schadelijke vooroordeel dat trans vrouwen ‘mannen in een jurk’ zijn.
Haar leven en haar nalatenschap bewijst dat trans personen geen trend zijn, maar dat we altijd hebben bestaan en altijd zullen blijven bestaan
Wat ik hiermee wil zeggen is dat zichtbaarheid niet noodzakelijk hetzelfde is als representatie. Zichtbaarheid is de reproductie van een transgender narratief, los van de wijze waarop of de context waarin. Representatie is een vrouw casten voor de rol van een vrouw, de kijker (of lezer) een kader bieden dat het narratief in het groter socio-cultureel geheel plaatst en een genuanceerde kijk bieden op onze levens.
Dit is iets wat ik ook mis in de nieuwe, Nederlandstalige uitgave van ‘Lili Elbe: van man naar vrouw’. Het boek is een vertaling door Michal van Zelm van de nagelaten geschriften van Lili Elbe (verzameld en bewerkt door Ernst Harthern). Elbes verhaal is natuurlijk belangrijk voor onze gemeenschap en het beschikbaar maken van deze tekst in het Nederlands is een stap in de juiste richting. Haar leven en haar nalatenschap bewijst dat trans personen geen trend zijn, maar dat we altijd hebben bestaan en altijd zullen blijven bestaan.
Luister ook naar trans vrouwen die nu leven
Net daarom wil ik aandacht vestigen op hoe Uitgeverij Oevers dit narratief de wereld instuurt. Tijden veranderen en ondanks de waarde van Elbes verhaal hoop ik dat de mentaliteit van onze gemeenschap is veranderd in de bijna honderd jaar sinds haar overlijden. De ideeën die Elbes aantekeningen nalaten zijn waardevol, maar weerspiegelen een verouderd wereldbeeld omdat Elbe ze een eeuw geleden optekende. Bovendien werden ze gefilterd door Harthern, een cisgender man.
Jammer dus dat de uitgevers ervoor kozen om Loiza Lamers niet meer ruimte te geven om deze belangrijke tekst in te leiden, terwijl de stemmen van trans vrouwen van vandaag net de stemmen zijn waar onze maatschappij dringend naar moet luisteren
Daarmee wil ik niet zeggen dat we volop aan historische teksten moeten sleutelen om ze overeen te doen komen met de hedendaagse visie. Daarmee bedoel ik simpelweg wat elke geschiedkundige je kan vertellen: context is everything. En een voorwoord van twee pagina’s volstaat niet om een tekst als deze te contextualiseren, ook al eindigt die met een hoopvolle boodschap.
Jammer dus dat de uitgevers ervoor kozen om Loiza Lamers niet meer ruimte te geven om deze belangrijke tekst in te leiden, terwijl de stemmen van trans vrouwen van vandaag net de stemmen zijn waar onze maatschappij dringend naar moet luisteren. Die maatschappelijke tendens om pas naar trans vrouwen te luisteren, om hun waarde en intellectuele capaciteiten pas te erkennen wanneer ze er niet meer zijn, is problematisch.
Een titel verschijnt niet zomaar op een boek
Ook het behouden van de oorspronkelijke titel (‘Fra mand til kvinde’) is toondoof met het huidige discours rond transgender kwesties. Trans vrouwen zijn vrouwen, los van de sekse die de maatschappij op hen projecteert. Impliceren dat trans vrouwen pas écht vrouwen worden na een of meerdere operaties voedt het narratief dat alle trans vrouwen behoefte hebben aan een medische transitie.
Erger zelfs; dat je enkel een ‘echte’ trans vrouw bent wanneer je dit wilt, kan doen en daadwerkelijk doet. Dit soort gatekeeping hoort mijns inziens niet thuis in transgender literatuur. Uitgevers weten hoe belangrijk die titel is; als zij menselijk willen omspringen met transgender personen zou de titel dat reflecteren.
De achterflap belooft een sensationeel, “meeslepend” verhaal en bevestigt de binaire man-naar-vrouw retoriek van de titel
Elders liet de uitgever nog steken vallen. De vertaling voelt overhaast en onelegant aan en is op verschillende plekken gewoonweg taalkundig incorrect. De achterflap belooft een sensationeel, “meeslepend” verhaal en bevestigt de binaire man-naar-vrouw retoriek van de titel. Bovendien stereotypeert het transgender narratieven als verhalen waarbij de dood altijd in onze nekken blaast, waarin suïcide en suïcidepogingen centraal staan (niet de oorzaken ervan) en die altijd eindigen in een overlijden direct verbonden met ons transgender-zijn.
Met deze vertaling maakte Uitgeverij Oevers het narratief van Lili Elbe toegankelijk voor heel wat trans personen. Ik ben er zeker van dat dit boek sommige mensen kan helpen, maar de onzorgvuldigheid waarmee ze om sprongen met onze geschiedenis kwetst. We willen het discours rond transgender rechten opentrekken – voor iedereen. En dat betekent afstappen van stereotypen en de veelvuldigheid vieren waarin we bestaan.
Je kan het boek kopen bij boekhandel Kartonnen Dozen.
Eigen verslaggeving